House of Creations

Bijen in de opera

Bernard Foccroulle: "Een van de eerste ideeën van Matthew [Jocelyn, librettist], heel vroeg in ons denkproces over deze opera, was om op drie (niet al te lange) momenten alleen het geluid van bijen te laten horen. In de eerste scène zouden ze erg talrijk aanwezig zijn, in de tweede met een vijftiental, en in de laatste zouden er maar een paar overblijven. Een manier om de natuur te evoceren en het werk van die zo waardevolle insecten, waarvan we vandaag het uitsterven moeten vrezen. Het biedt ons ook de mogelijkheid om aansluiting te vinden bij het mythologische tijdperk, toen bijen al werden beschouwd als essentiële, bijna magische wezens, verbonden met de cultus van Apollo. Om die bijenscènes te 'componeren' heb ik heel aandachtig geluisterd naar de bijen in mijn tuin in Bretagne.

Begin 2021 vond een zeer nuttige werksessie plaats met het orkest: onder leiding van Ouri Bronchti ontcijferden de strijkers van de Munt de drie bijenscènes. Ik wilde vooral nagaan of mijn schrijfwijze in zesden van een toon het gewenste effect sorteerde, of ik die typische glissandi van de vlucht van deze insecten goed had opgeroepen. Ik werd me ook bewust van de noodzaak de interventies van de musici te spreiden om zo het risico op kramp te vermijden, gezien de snelheid van de tremolo's. Hier volgt een fragment van de eerste van die drie scènes, opgenomen tijdens de bewuste repetitie in de Munt in januari 2021. De strijkers zijn alleen, ze spelen het vaakst heel dicht bij de kam, om dat typische bijengeluid voort te brengen."

Anna Moody – Het creatieproces van de librettiste

#4 Wanneer je de muziek voor het eerst hoort

Dit onderdeel van het proces vind ik het moeilijkst om uit te leggen. Niets kan het gevoel dat je overvalt als je de muziek voor het eerst hoort, precies weergeven. Maar ik waag toch een poging ...

Ik prijs mezelf uitzonderlijk gelukkig dat ik ben opgegroeid met de pianoklanken van Howard, die zijn composities voor me speelde. De vertrouwde aanblik van Howard aan zijn Steinway, met daarop een heleboel potloden en uitwaaierend muziekpapier, terwijl hij aan het spelen en zingen is om een orkest van zo'n veertig instrumenten en meerdere koren en solisten allemaal tegelijk weer te geven, voert me mee terug naar elk jaar van mijn leven. Die momenten waarop ik hem dingen hoorde uitdrukken die zoveel groter zijn dan menselijke woorden, gaven mijn hele wereldbeeld vorm en lieten me zien wat er mogelijk is als je je hele hart een stem geeft.

Nu we samen stukken schrijven, is er een ongelooflijk diepe verbinding, communicatie en verstandhouding tussen de woorden die ik voor zijn muziek schrijf en de muziek die hij voor mijn woorden componeert.

In een opera kenschetst de muziek elk moment van het drama: de emotionele eigenheid van elk deel, het tempo van de actie, de diepgang van de personages en hun onderlinge spanningen. De woorden – die levendig en royaal genoeg moeten zijn om muziek te worden – kunnen de componist slechts in een bepaalde richting sturen. Zodra Howard de weg is ingeslagen die ik heb aangegeven, wordt de eigen wereld van het stuk verder opgebouwd en verruimd.

Voor Solar was het eerste stukje muziek dat ik hoorde, het einde van scène 2, wanneer de leerlingen en Icarus rouwen om de dood van Talus. De woorden op die pagina zijn vier afzonderlijke verzen, die er zo uitzien:

By one hand, goodbye,
and all change,
losing ground, falling away
as if in a dream.

One life goes cold,
nothing remains,
but we carry on and on
as if in a dream.

Will we trust again
when we’re left behind?
Can we live as before
when we long to rewind?

Beat our hearts, the rolling waves,
day by day they flow.
We carry on, our tears fall,
it’s time to let you go.

De woorden op zichzelf zijn niet meer dan een vingerwijzing naar een zee van gevoel, die achter de tekst schuilgaat. Howard weet het karakter van die zee van emoties uitzonderlijk nauwgezet vast te leggen – haar kleur en beweging en de bijzondere energie van haar aanrollende golven en getijden. Hij kijkt dwars door woorden heen, volgt hun ritme en verklankt het hart erachter.

In muzikale vorm deinen deze afzonderlijke woorden uit en worden ze gelaagd in zoveel verschillende vocale partijen en harmonieën. Howard heeft zinnen ontleend en gebruikt om een web van met elkaar verstrengelde melodieën te weven. Ze voeren naar delen van de tekst die worden herhaald en doorgegeven tussen verschillende vocale groepen (bijvoorbeeld "klop, hart van ons", en "als in een droom").

Daarom is het pas wanneer ik Howards muziek hoor dat ik werkelijk de volle betekenis begrijp van wat ik schreef. Ik val er telkens steil van achterover.

Wanneer Howard stopt met spelen, wijst hij er altijd op dat hij op zijn eentje geen recht kan doen aan hoe het zal klinken met een orkest op volle kracht en zangers die alles geven. Als ik dat hoor, en al die verschillende musici zie spelen en zingen wat hij geschreven heeft, word ik overweldigd. Een paar korte regels tekst krijgen vleugels en groeien uit tot iets wat ademt en tastbaar en levend is.

Componist Bernard Foccroulle

"Vanochtend, woensdag 28 december 2022, heb ik de orkestpartituur van mijn opera Cassandra naar uitgever Ricordi gestuurd. Vierhonderd minutieus geschreven pagina's, die ik nauwlettend heb herlezen en gecorrigeerd. Zo voltooi ik een werk waaraan ik begon in de lente van 2020, aan het begin van de pandemie, in nauwe samenwerking met librettist Matthew Jocelyn en dramaturg Louis Geisler. Na verloop van tijd werd het team verrijkt met de medewerking van regisseur Marie-Eve Signeyrole en dirigent Kazuchi Ono, maar ook met de verschillende zangeressen en zangers. Ik heb de meeste van hen ondertussen face to face of op afstand ontmoet om van gedachten te wisselen. Ik heb hun gaandeweg ook al uittreksels uit de partituur gestuurd, met de bedoeling om die zo goed mogelijk aan hun vocale kwaliteiten aan te passen.

Door de pandemie en de lockdown kon ik me meteen al toeleggen op de uitwerking van het project en vanaf de zomer van 2020 legde ik de eerste hand aan de compositie. Zes maanden later, in december 2020, had ik een eerste vruchtbare werksessie met Katarina Bradic, die de rol van Cassandra zal vertolken. Ik ken deze fantastische zangeres nog van haar passage op het Festival d’Aix-en-Provence, waar ze in 2015 een glansvertolking neerzette van Bradamante in Handels Alcina.

Dat soort workshops zijn ongelooflijk nuttig voor het compositieproces, omdat ze de kans bieden het contact met de uitvoerders te verdiepen en bepaalde aspecten van de vocale schriftuur te verifiëren. Kortom, zo krijgt het in wezen eenzame werk van het componeren al een iets concretere vormgeving."

Howard Moody – Dagboek van de componist

#4 Zo kwam de muziek voor de eerste koorworkshop tot stand

Mijn eerste dringende deadline? De muziek voor enkele koorpassages klaar krijgen tegen de eerste workshop eind juni. Het ging om passages voor het kinderkoor van de Munt (dat het personage van 'The Sun' vertolkt) en het jeugdkoor ('The Apprentices').

De uitdaging was om elke groep een paar contrasterende koorpassages uit het eerste deel van de opera te geven. Zo wilde ik hun verbeelding prikkelen en hen helpen zich het verhaal eigen te maken door middel van zang en beweging. De theatrale gezangen in scène 1, die als achtergrond dienen voor de moord op Talus, vormden een goed uitgangspunt. Die passages konden dan worden afgezet tegen de magische transformatie van Talus in een vogel door de zon en vervolgens tegen het beeld van de rouwende 'Apprentices' (leerlingen) in scène 2. Deze klaagzang bood mij de kans om vierstemmige muziek te schrijven voor het jeugdkoor, waarvan de leden al wat ouder zijn en langere zanglijnen in harmonie kunnen zingen – een talent dat ik graag wou benutten.

Ik had nog zes weken tot de repetitie. Dan moest mijn deel af zijn. Ik vond het belangrijk om mijn muziek eerst aan Benoît Giaux te tonen voordat de partituren werden gedrukt. We hebben een bijzondere band en voelen allebei heel goed aan wat werkt voor zijn koren. Benoît had me al in detail verteld welk toonbereik het beste bij elke groep past, hoe vaak ze waarschijnlijk zouden repeteren en om hoeveel stemmen het ging. Hij doet zijn werk verbluffend goed en is erg nauwgezet en veeleisend als dat nodig blijkt. Ik vond het belangrijk om een nauwkeurige partituur af te leveren die helemaal klaar was. Als je later veranderingen aanbrengt, is het voor jonge zangers namelijk moeilijk om de partijen opnieuw goed onder de knie te krijgen. Ze leren zo snel en vooral door te luisteren. Zodra een melodie in hun hoofd zit, krijg je die er nooit meer uit! Het is me gelukt om de partituren tien dagen voor de repetitie aan Benoît te bezorgen. Zo kon hij al wat aan de muziek werken voor ik erbij kwam.

Ik ben zowel de dirigent als de componist, waardoor ik een rol speel in twee totaal verschillende processen. Het belangrijkste daarbij is dat ik als componist goed moet nadenken over echt elke noot. Schrijf ik iets dat te uitdagend is, gekunsteld aanvoelt of bij het zingen niet natuurlijk overkomt? Dan maak ik het mezelf net moeilijker tijdens de repetitie en de uitvoering! Ik heb het als dirigent al meegemaakt dat zangers een nieuw stuk voorgeschoteld kregen zonder dat ze ook maar enig idee hadden van wat allemaal mogelijk was. Het gevolg? Erg vervelende repetities, ook al krijgt het stuk daardoor soms een verrassende wending.

Solar is voor mij hoe dan ook een fantastische kans om muziek te componeren voor stemmen en groepen die ik zo goed ken van eerdere Muntopera's waaraan ik heb meegewerkt. Een van de zangers speelde de hoofdrol van The Brussels Requiem in 2010, anderen hebben sinds 2014 in alle andere opera's in de Munt gezongen, waaronder Sindbad, Orfeo & Majnun en Push. Daarom voelde de workshop in juni aan als een uniek moment in een doorlopend oeuvre van artistieke creatie. Zien hoe de jonge koren van de Munt zich de muziek die ik had geschreven en de dramatische lading erin onmiddellijk eigen maakten, dat was zo mooi en opwindend.

Ik hoop dat mijn ervaring met deze stemmen ervoor zorgt dat Solar als stuk ook zijn weg vindt naar andere, op vergelijkbare manier geschoolde groepen bij grote operahuizen. Er is zoveel ruimte voor een nieuw oeuvre voor deze stemmen, die allemaal zoveel te vertellen hebben op het podium. Zeker over de milieuproblemen die Solar aan de kaak stelt.

In korte tijd schiep choreografe Karine Girard een wonderlijke sfeer met de bewegingen die ze had bedacht. Cirkels en energieke diagonale bewegingen belichamen de brandende, razende zon. Daartegenover staat de stille maar krachtige beweging die het verdriet van de leerlingen weergeeft. Regisseur Benoît De Leersnyder bleek de ideale katalysator bij dit alles. Als geen ander weet hij iedereen te betrekken bij de diepe, metaforische betekenis van een opera. We beschikten over het gedroomde team: vrolijk, blij, gefocust en serieus tegelijk.

Als afsluiter van de dag oefenden de leerlingen het rouwlied in dat de dood van Talus bezingt. Na wat schaafwerk aan het geluid en de balans klonk het heel mooi en ontroerend. Nadat het koor het lied uit het hoofd had gezongen, vroeg een van de jonge zangers me hoe het tot stand was gekomen. Ik had mijn muziek net met zoveel overgave horen zingen en kon dus alleen maar uiterst eerlijk antwoorden. Ik gaf toe dat een paar 'vlekken' inkt op papier niet erg bijzonder lijken als je die als zanger of andere artiest te zien krijgt. Maar als componist kost het je extreem veel moeite om op het punt te komen dat je je muziek zelfverzekerd de wereld kunt insturen.

Ik beschreef hoe ik mijn ideeën neerpen in boekjes (zoals de notitieboekjes van Beethoven), soms gespreid over heel veel dagen, maar dat muzikale fragmenten zich moeten ontwikkelen met een pure dramatische intensiteit. Daarbij beeld ik me in mijn hoofd vaak mijn eigen theater in. Vervolgens liet ik hen zien hoe de koorpassage is opgebouwd op een bas als basis, en hoe de stempartijen met hun unieke melodieën zich rond de harmonie kronkelen, volledig onafhankelijk van elkaar.

Er hing echt iets magisch in de lucht toen de koren het stuk opnieuw zongen. De vraag om stiller te zingen bleek uiteindelijk overbodig: iedereen voelde aan dat het noodzakelijk was om de verschillende melodische lijnen en emoties alle ruimte te geven.

Toen ik weer thuis was, voelde ik me helemaal klaar om de solomuziek van scènes 1 en 2 af te werken. Ik heb de buitengewoon goede solisten nog niet ontmoet, maar ik heb wel al opnamen van hun stemmen gehoord. Bovendien ben ik goed vertrouwd met de klankwereld van de koren die aan hun zijde zullen staan. Van bij het begin was het de bedoeling om de stem van de volgende generatie een hoofdrol te geven in Solar en ik ben ervan overtuigd dat hun dringende vraag om verandering niet in dovemansoren zal vallen.

Anna Moody – Het creatieproces van de librettiste

#3 Van het blad naar het podium: de relatie tussen librettist en regisseur

Het vertrouwen en het respect dat ik regisseur Benoît De Leersnyder toedraag, zorgden ervoor dat ik Solar met een gerust hart kon schrijven, ook omdat ik zijn creatieve stijl in gedachten had. Ik had al een van zijn opera's gezien en hij had al een ander libretto van mij (Les Rêveurs de la Lune) naar het Frans vertaald voor een voorstelling in Avignon. Na onze gesprekken over het verhaal en het script van Les Rêveurs, en ook na de speelreeks in Straatsburg (maart 2022), wist ik het zeker: deze regisseur begrijpt echt de diepere betekenis achter mijn teksten.

Je script overdragen aan een productieteam is een cruciaal moment. Tal van andere creatieve geesten gaan er dan mee aan de slag, geven er een nieuwe draai aan. Elk beeld van de enscenering dat ik tijdens het schrijven in mijn geest heb gevormd, verdwijnt en het verhaal wordt groter dan ik me had kunnen voorstellen.

Met Benoît aan het roer van Solar verliep de overdracht erg vlot, met onder meer uitvoerige discussies over de tekst en de personages. Via FaceTime overlegden Benoît en ik meermaals over het stuk. Onlangs hebben we zelfs een hele ochtend lang gediscussieerd over de precieze betekenis van afzonderlijke woorden! Het is een genot om samen te werken met een operaregisseur die zo dicht bij het libretto staat en zoveel aandacht heeft voor de details in de tekst.

Toen het libretto af was, vond ik het belangrijk om de tekst eerst aan Howard en Benoît te laten horen voordat de rest van het team die te zien zou krijgen. Tijdens een Zoom-gesprek met z'n drieën las ik het libretto hardop aan hen voor. Aan het eind van elke scène pauzeerden we even om te bespreken wat er zich in het verhaal afspeelde. Telkens legde ik de verschillende invloeden en concepten achter de woorden uit. Benoît voelt erg goed aan hoe het publiek een voorstelling beleeft en weet perfect wat werkt op een podium. Met zijn suggesties slaat hij dan ook altijd de spijker op de kop. Het einde van scènes met elkaar laten contrasteren, ervoor zorgen dat de personages elkaars namen gebruiken, zodat het publiek weet wie wie is ... Het zijn maar enkele van Benoîts waardevolle tips. Zo kon ik de tekst bijschaven voordat het productieteam ermee aan de slag ging.

Als librettist voel je je vaak overbodig zodra je de tekst uit handen hebt gegeven. Bij de première is je stuk soms voor jou net zo verrassend en nieuw als voor het publiek! Gelukkig heeft Benoît een scherp oog voor dubbelzinnige passages en wil hij altijd begrijpen wat de schrijver precies bedoelt. Zo helpt hij de tekst op een dynamische, communicatieve en unieke manier de overstap te maken van het blad naar het podium.

Op 21 november lanceert de Munt een reeks debatten gewijd aan de klimaatzaak. De eerste van deze avonden combineert een vertoning van de documentaire Sœurs de Combat, die recent nog de publieksprijs won op het Naamse filmfestival FIFF, met een debat gemodereerd door RTBF-journaliste Gwenaëlle Dekegeleer. Wat is de plaats van activisme in onze samenleving? Welke impact kan het hebben op de huidige klimaatproblematiek? Op de agenda van 's werelds leiders en wetgevers? Sœurs de Combat-regisseur Henri de Gerlache, klimatoloog Jean-Pascal van Ypersele, Thérèse Snoy, voorzitster van Grands-Parents pour le Climat, en Adélaïde Charlier, de Franstalige coördinator van de Youth for Climate-beweging in België, laten hun licht schijnen op al deze vragen.

Benoît Mernier over hoe hij de partituur afwerkte

"'Merde !', dat is nu eens een woord dat ik nog niet vaak op muziek heb moeten zetten." Componist Benoît Mernier viel de artistiek en emotioneel zware taak ten deel om de laatste partituur van zijn mentor en vriend Philippe Boesmans af te werken. Hij vertelt er u alles over in dit artikel en op 1 december ook tijdens de muzikale lezing Inside the Music.

Howard Moody – Dagboek van de componist

#3 Daar is het libretto!

Doorheen de muziekgeschiedenis is het vertrouwen tussen een componist en een librettist vaak zoek geweest. Apart aan de tekst en de muziek van een opera werken vereist namelijk intense communicatie en een wederzijds begrip voor elkaars creatieve proces. Wat niet altijd vanzelfsprekend is. Het is meteen ook een van de redenen waarom ik het libretto van mijn opera's vaak zelf heb geschreven. Tijdens het werk aan onze laatste drie creaties hebben librettiste Anna Moody en ik echter een heel directe manier van communiceren ontwikkeld en kregen we voeling met elkaars stijl. Daardoor kunnen we makkelijker rekening houden met elkaars sterke punten, sneller werken en korte deadlines halen – zoals nu het geval was bij Solar.

Ik merk dat ik pas aan de muziek kan beginnen als ik het libretto volledig in handen heb. De tekst schept een beeld van het hele verhaal, en daaruit vloeien mijn muzikale ideeën voort. Toch houdt Anna me al tijdens het schrijfproces op de hoogte. Ze toetst graag delen van het script bij me af. Dat betekent dat ik op elk moment een opgewonden telefoontje van Anna kan verwachten. Ze heeft dan misschien net een nieuwe scène afgewerkt of wil me haar nieuwste idee vertellen.

In april ontmoette ik Anna nadat ze ongeveer tien dagen aan Solar had geschreven. Bij een ontbijt las ze me scènes 1 en 2 voor. Ik wilde de woorden niet van een blad lezen, maar hoorde Anna ze liever hardop vertellen. Ik was overdonderd door de kracht waarmee haar werk me vanaf het begin het verhaal binnen trok. Het was alsof ik het begin van Verdi's Otello voor de allereerste keer hoorde. Verdi en Boito openen hun opera met een storm; Anna begint Solar met Daedalus die zijn neef Talus over een klif houdt, brandend van jaloezie. Gewoonweg briljant. Ik herinner me dat ik ernaar luisterde en meteen zei “verander geen enkel woord”. Toen we vervolgens over het stuk discussieerden, belandden we als vanzelf in de volgende fase van het proces. De opwinding moet van ons gezicht af te lezen geweest zijn.

Een tekst of een libretto horen uitspreken is altijd de beste test: je merkt meteen of de tekst een echte poëtische kwaliteit heeft dan wel prozaïsch overkomt. Anna heeft een unieke manier van schrijven die een regisseur, choreograaf en ontwerper de ruimte laat om het verhaal op zijn of haar eigen non-verbale domein over te brengen. Bovenal vertrouwt ze op het unieke vermogen van muziek om de betekenis en intentie van haar woorden kracht bij te zetten. Voor een zanger zijn de ritmes, de klanken en de dramatische vaart zo boeiend, dat die er zijn of haar hele performance aan kan ophangen. Toen ik haar voor de eerste keer Solar hoorde voorlezen, was ik gerustgesteld: ze had een stijl gevonden die mijn taak om de muziek te componeren tegelijk boeiend en uitdagend zou maken.

Het kwam goed uit dat Anna de hele maand april vrijaf kon nemen van haar baan als advocaat. De deadline voor dit libretto was strak, dus we moesten een maand lang keihard werken en ons volledig onderdompelen in het stuk. Het doel was duidelijk: eind juni moest ik naar Brussel kunnen trekken met muziekmateriaal voor elk van de hoofdkoorgroepen ('The Sun' en 'The Apprentices'). Alleen al uit de eerste twee scènes wist ik meteen zeker dat ik de jonge zangers muziek zou kunnen geven die tot hun verbeelding zou spreken en hun dramatische betrokkenheid bij de productie zou aanwakkeren.

Het ambacht van het componeren en schrijven wordt te gemakkelijk verheerlijkt. Uiteindelijk gaat het vooral om toewijding, concentratie en hard werken. Ik was dan ook onder de indruk toen Anna mij aan het eind van de laatste werkdag in april, om 17 uur, het hele libretto stuurde. Netjes op tijd, zoals het een advocaat betaamt. Dat deed me denken aan Bach, die op maandag aan zijn volgende Cantata begon en het stuk klaar moest zien te krijgen voor de opvoering op zondag!

Als ik begin te componeren, vraag ik Anna vaak om de gevoelens die ze op een bepaald dramatisch moment wil overbrengen in een of meerdere adjectieven te omschrijven. Die woorden krabbel ik dan in de marges van mijn script, zodat ik ernaar terug kan grijpen als ik verder schrijf. Zo kan ik momenten van 'wanhoop' of 'rouw', van 'bevrijding' of 'magische transformatie' duidelijk van elkaar onderscheiden.

De volgende keer dat Anna haar woorden hoort, breng ik zingend over wat ik heb geschreven, terwijl ik mezelf begeleid op de piano. Dat is natuurlijk niet te vergelijken met een professioneel orkest, een groot koor en internationale solisten die het stuk op het podium uitvoeren. Een libretto lezen is uiteindelijk ook zo anders dan de uiteindelijke muzikale versie van de tekst. En zodra de woorden en muziek samenkomen en op papier staan, moeten we allebei loslaten wat we hebben geschreven. Dan moeten we het overlaten aan het productieteam om het te interpreteren en het - hopelijk - te begrijpen.

Toen ik het definitieve script in handen kreeg, was dat een geweldig moment. Pas na ettelijke leesbeurten voelde ik dat ik het stuk muzikaal kon benaderen. De workshop in juni kwam er snel aan en er gaat niets boven een deadline om een componist op gang te krijgen. Nu ik het complete libretto had, had ik geen enkel excuus meer!