House of Creations

Howard Moody – Dagboek van de componist

#3 Daar is het libretto

Doorheen de muziekgeschiedenis is het vertrouwen tussen een componist en een librettist vaak zoek geweest. Apart aan de tekst en de muziek van een opera werken vereist namelijk intense communicatie en een wederzijds begrip voor elkaars creatieve proces. Wat niet altijd vanzelfsprekend is. Het is meteen ook een van de redenen waarom ik het libretto van mijn opera's vaak zelf heb geschreven. Tijdens het werk aan onze laatste drie creaties hebben librettiste Anna Moody en ik echter een heel directe manier van communiceren ontwikkeld en kregen we voeling met elkaars stijl. Daardoor kunnen we makkelijker rekening houden met elkaars sterke punten, sneller werken en korte deadlines halen – zoals nu het geval was bij Solar.

Ik merk dat ik pas aan de muziek kan beginnen als ik het libretto volledig in handen heb. De tekst schept een beeld van het hele verhaal, en daaruit vloeien mijn muzikale ideeën voort. Toch houdt Anna me al tijdens het schrijfproces op de hoogte. Ze toetst graag delen van het script bij me af. Dat betekent dat ik op elk moment een opgewonden telefoontje van Anna kan verwachten. Ze heeft dan misschien net een nieuwe scène afgewerkt of wil me haar nieuwste idee vertellen.

In april ontmoette ik Anna nadat ze ongeveer tien dagen aan Solar had geschreven. Bij een ontbijt las ze me scènes 1 en 2 voor. Ik wilde de woorden niet van een blad lezen, maar hoorde Anna ze liever hardop vertellen. Ik was overdonderd door de kracht waarmee haar werk me vanaf het begin het verhaal binnen trok. Het was alsof ik het begin van Verdi's Otello voor de allereerste keer hoorde. Verdi en Boito openen hun opera met een storm; Anna begint Solar met Daedalus die zijn neef Talus over een klif houdt, brandend van jaloezie. Gewoonweg briljant. Ik herinner me dat ik ernaar luisterde en meteen zei “verander geen enkel woord”. Toen we vervolgens over het stuk discussieerden, belandden we als vanzelf in de volgende fase van het proces. De opwinding moet van ons gezicht af te lezen geweest zijn.

Een tekst of een libretto horen uitspreken is altijd de beste test: je merkt meteen of de tekst een echte poëtische kwaliteit heeft dan wel prozaïsch overkomt. Anna heeft een unieke manier van schrijven die een regisseur, choreograaf en ontwerper de ruimte laat om het verhaal op zijn of haar eigen non-verbale domein over te brengen. Bovenal vertrouwt ze op het unieke vermogen van muziek om de betekenis en intentie van haar woorden kracht bij te zetten. Voor een zanger zijn de ritmes, de klanken en de dramatische vaart zo boeiend, dat die er zijn of haar hele performance aan kan ophangen. Toen ik haar voor de eerste keer Solar hoorde voorlezen, was ik gerustgesteld: ze had een stijl gevonden die mijn taak om de muziek te componeren tegelijk boeiend en uitdagend zou maken.

Het kwam goed uit dat Anna de hele maand april vrijaf kon nemen van haar baan als advocaat. De deadline voor dit libretto was strak, dus we moesten een maand lang keihard werken en ons volledig onderdompelen in het stuk. Het doel was duidelijk: eind juni moest ik naar Brussel kunnen trekken met muziekmateriaal voor elk van de hoofdkoorgroepen ('The Sun' en 'The Apprentices'). Alleen al uit de eerste twee scènes wist ik meteen zeker dat ik de jonge zangers muziek zou kunnen geven die tot hun verbeelding zou spreken en hun dramatische betrokkenheid bij de productie zou aanwakkeren.

Het ambacht van het componeren en schrijven wordt te gemakkelijk verheerlijkt. Uiteindelijk gaat het vooral om toewijding, concentratie en hard werken. Ik was dan ook onder de indruk toen Anna mij aan het eind van de laatste werkdag in april, om 17 uur, het hele libretto stuurde. Netjes op tijd, zoals het een advocaat betaamt. Dat deed me denken aan Bach, die op maandag aan zijn volgende Cantata begon en het stuk klaar moest zien te krijgen voor de opvoering op zondag!

Als ik begin te componeren, vraag ik Anna vaak om de gevoelens die ze op een bepaald dramatisch moment wil overbrengen in een of meerdere adjectieven te omschrijven. Die woorden krabbel ik dan in de marges van mijn script, zodat ik ernaar terug kan grijpen als ik verder schrijf. Zo kan ik momenten van 'wanhoop' of 'rouw', van 'bevrijding' of 'magische transformatie' duidelijk van elkaar onderscheiden.

De volgende keer dat Anna haar woorden hoort, breng ik zingend over wat ik heb geschreven, terwijl ik mezelf begeleid op de piano. Dat is natuurlijk niet te vergelijken met een professioneel orkest, een groot koor en internationale solisten die het stuk op het podium uitvoeren. Een libretto lezen is uiteindelijk ook zo anders dan de uiteindelijke muzikale versie van de tekst. En zodra de woorden en muziek samenkomen en op papier staan, moeten we allebei loslaten wat we hebben geschreven. Dan moeten we het overlaten aan het productieteam om het te interpreteren en het - hopelijk - te begrijpen.

Toen ik het definitieve script in handen kreeg, was dat een geweldig moment. Pas na ettelijke leesbeurten voelde ik dat ik het stuk muzikaal kon benaderen. De workshop in juni kwam er snel aan en er gaat niets boven een deadline om een componist op gang te krijgen. Nu ik het complete libretto had, had ik geen enkel excuus meer!

Anna Moody – Het creatieproces van de librettiste
 

Het format 'libretto'

Een libretto, wat is dat? Die vraag krijg ik vaak gesteld. Het korte antwoord luidt: een script dat later op muziek wordt gezet. Maar er valt zoveel meer over te vertellen...

Een libretto is een hybride literaire vorm – een combinatie van toneel, poëzie en liedtekst. Je zou kunnen zeggen dat het een toneelstuk is, bestaande uit lyrics. Twee bijzondere onderdelen ervan vragen meer nuance. Er is enerzijds de aria, een moment in de tekst waarbij alle actie even stilgelegd wordt, zodat een personage uiting kan geven aan zijn of haar emoties. En er is het recitatief waarbij de personages dialogeren. Terwijl een aria uitnodigt om een poëtische richting uit te gaan, vraagt een recitatief om een ritme dat dichter bij de gewone spreektaal ligt.

Van oudsher schipperen libretto's tussen die twee vormen: ze zoeken het evenwicht tussen de dramatische dynamiek van de interactie tussen de personages en momenten van rust die ruimte bieden voor introspectie en zang door één van de personages. Een stuk als Solar heeft ook nog een ander soort tekst nodig voor de dramatische interactie: de interventie, de commentaarstem van de jongerenkoren.

Het allerbelangrijkste bij een libretto is om zo min mogelijk woorden te gebruiken. Less is more. Door de muziek duurt het namelijk langer om het verhaal en de emoties over te brengen. Overbodige woorden zijn dan alleen maar omslachtig en zitten in de weg. Wanneer ik een libretto schrijf, is beknoptheid het motto. Elke regel moet uiterst bondig en direct zijn.

Ik vind het merkwaardig dat een libretto, afgezien van componisten of regisseurs,  eigenlijk zo zelden op zichzelf wordt bestudeerd of gelezen. Ik heb een bachelor- en  masterdiploma Literatuur behaald, en tijdens die vier studiejaren heb ik nooit ook maar één les gehad over het libretto. Dat komt misschien omdat de brute kracht van de operastem de tekst vaak lijkt te 'overstemmen'. En dat klopt ook enigszins: het gebeurt niet vaak dat je naar een opera luistert en de woorden begrijpt.

Het idee dat taal plaatsmaakt voor klank zet de deur open voor een afwijzing van het libretto, dat op die manier slechts een passief hulpmiddel zou zijn voor de componist. De dichter W.H. Auden, die zelf libretto's en essays over de librettovorm schreef, ging zelfs zover dat hij beweerde dat de woorden voor een opera “zichzelf moeten wegcijferen en zich moeten neerleggen bij wat er met hen gebeurt”.

Na de librettovorm grondig te hebben bestudeerd en zelf drie libretto's te hebben geschreven, wil ik Auden graag tegenspreken. Een gesprek met een operazanger die ik erg bewonder, triggerde me daartoe. Hij beschreef een bepaald moment waarop hij tijdens het zingen het gevoel kreeg dat het publiek naar de tekst luisterde in plaats van alleen maar zijn stemgeluid of virtuoze techniek te bewonderen. Hij erkende dat het publiek maar al te vaak op een afstand wordt gehouden. De vocale virtuositeit werpt inderdaad een barrière op die afleidt van wat wordt uitgedrukt, maar voor hem kan die dynamiek tijdens de uitvoering worden overwonnen wanneer de tekst een prominente plaats en voldoende aandacht krijgt. Ik vroeg me af wat dat eigenlijk inhield en besefte dat ik eindelijk mijn uitdaging gevonden had.

Wanneer ik een libretto schrijf, moet ik beknopte en zeer ritmische poëtische teksten opstellen die hun eigen kracht en aanwezigheid in zich dragen. Zijn de woorden dynamisch, krachtig, actief, ritmisch en direct, dan verheft de muziek ze in plaats van ze te overstemmen.

Hiervoor moet ik zorgvuldig te werk gaan en de tekst uitvoerig bewerken. Aan het einde van scène 2 van Solar bijvoorbeeld rouwt Icarus om de dood van Talus, die door zijn vader werd vermoord. Toen ik mijn eerste versie van die aria las, wist ik meteen dat die niet sterk genoeg was. Ik had gevoelens van verdriet beschreven, maar was niet moedig genoeg geweest om het fysieke gevoel van een gebroken hart direct vast te leggen. Hoewel de woorden mooi en poëtisch waren, zouden ze dus zeker verloren gaan in de zang. Ik heb ze onmiddellijk geschrapt, mijn ogen gesloten en even de tijd genomen om het gevoel dat ik wilde beschrijven écht te voelen.

De schokfase van verdriet is een verscheurend gevoel binnenin. Het is alsof iemand je organen uit je lichaam trekt. Mijn hoofd werd gevuld met dat gevoel: 'tearing' (verscheuren).

Meer had ik niet nodig om weer te beginnen met schrijven. In het afgewerkte libretto begint Icarus zijn aria met een zeer eenvoudige regel: 'my world splits' (mijn wereld barst). Het eerste vers sluit af met dat ene woord, dat steeds wordt herhaald: 'tearing, tearing, tearing' (verscheuren, verscheuren, verscheuren).

Ik hoorde onlangs Howards muziek voor datzelfde gedeelte. De harmonie tussen die muziek en mijn tekst geeft precies dat gekwelde, verscheurende gevoel weer van uit elkaar gerukt te worden. En wanneer de zanglijn van Icarus erbovenuit stijgt, hoor je die betoverende verstrengeling van tekststem en muzikale stem als twee gebundelde krachten. Net die verstrengeling tussen tekst en stem verheft het drama tot iets echts en doorbreekt de barrière tussen tekst en luisteraar. Tekst en stem slepen het publiek samen mee in het gevoel.

Vandaag presenteerden regisseur Benoît De Leersnyder en decor- en kostuumontwerpster Emilie Lauwers de maquette van Solar aan de teams van de Munt. Componist Howard Moody, aanwezig via videocall, deelde in het enthousiasme voor deze nieuwe hervertelling van de Icarus-mythe. Nu is het tijd voor de concrete realisatie van de technische plannen en binnenkort voor de eerste repetitiereeks...

Howard Moody – Dagboek van de componist

#2 Reactie op de synopsis

Ik werd voor het eerst aangezet tot het componeren van een environmental opera op basis van deze mythe toen ik Bruegels schilderij 'Landschap met de val van Icarus' zag in de Musea van Schone Kunsten en W.H. Audens beroemde gedicht erover las. Zoals Auden opmerkte, kan je nooit écht wegkijken van een ramp. Mijn eigen ideeën en concepten begonnen vorm te krijgen, maar ik keek ernaar uit hoe Anna zou reageren op de opdracht en hoe zij haar verhaal dramatisch zou vormgeven.

Toen ik Anna's volledige synopsis ontving, was ik overweldigd door de originaliteit ervan en door de manier waarop ze de hedendaagse urgentie van de thematiek had aangepakt. Deze tekst weerspiegelt de milieu- en klimaatcrisis van onze tijd door onze perceptie van de mythe van Icarus te herbalanceren.

Talus (de neef van Icarus) staat nu in het middelpunt van de actie. De opera begint met Talus, die door zijn oom Daedalus over de rand van een klif wordt gehouden. Een voorstelling beginnen met snelle dramatische muziek is de droom van elke componist! Talus' transformatie in een vogel is trouw aan de oorspronkelijke mythe, maar in Solar wordt het personage verheven tot een dringende stem voor verandering, een boodschap die wordt gezongen door een dramatische sopraan. Het publiek zal er niet aan kunnen ontsnappen.

Anna besloot om de rol van de zon toe te vertrouwen aan het kinderkoor. Dat koor speelt een centrale rol in elke scène, in wisselwerking met en reagerend op de mensenwereld. Geschoolde, briljante jonge stemmen kunnen de razende kracht van de zon zelf overbrengen, waardoor de volgende generatie uiteindelijk de luidste stem krijgt. Die rol houdt in dat de jongste uitvoerders volledig betrokken worden bij elke scène van de actie en nodigt uit tot energieke, ritmische muziek, die echt zal inspelen op hun vocale kunnen.

Daarnaast bestrijkt de actie van de menselijke personages zo'n enorme waaier aan emoties en complexe verhoudingen. De hoofdfiguren laten zoveel facetten van zichzelf zien, waardoor elke aria een aparte stemming en intentie heeft. Ik weet precies wat me te doen staat! Daedalus, die in de val loopt van zijn eigen uitvinding en van zijn jaloezie, geeft blijk van een complexiteit die bij uitstek past bij een baritonstem. Daartegenover staat het meer doordringende timbre van een tenor, klaar om de manipulatieve controle van koning Minos te vertolken.

Anna introduceert Icarus op een moment van diepe droefheid. Zij besloot een nauwe band tussen Icarus en Talus te weven, opnieuw een van haar eigen toevoegingen aan het oorspronkelijke verhaal. Dit maakt de dood van Talus des te schrijnender. Icarus wordt immers geconfronteerd met het feit dat zijn eigen vader iemand heeft gedood die als een broer voor hem was. De scène waarin Icarus en ‘The Apprentices' (de leerlingen, gespeeld door het jeugdkoor) rouwen om de dood van Talus, biedt mogelijkheden voor virtuoos gezang door de aparte contratenorstem van de solist die Icarus speelt. De kans om dit te combineren met de stemmen van de leerlingen en met de sopraan die de rol van Talus krijgt, wekte meteen muzikale ideeën op.

Solar draagt alle sleutelelementen in zich voor een verhaal dat het verdient om in operavorm te worden gegoten. De muzikale uitdaging om de dringende boodschap aan het einde van de opera tot uitdrukking te brengen, zal veeleisend zijn. Daar gaan we ...

Anna Moody – Het creatieproces van de librettist
 

Stap 1: een synopsis schrijven

De allereerste stap bij het schrijven van een nieuwe opera is het opstellen van een volledige synopsis. Daarin beschrijf ik heel precies wat er in elke scène gebeurt, om een overzicht te krijgen van het hele verhaal, van de spanningsboog en de onderlinge relaties tussen alle personages. Pas wanneer ik deze volledige structuur voor me heb, kan ik beginnen aan het schrijven van het eigenlijke libretto.

Eerste workshop met de Kinder- en Jeugdkoren
 
Vandaag hebben de kinder- en jeugdkoren van de Munt onder leiding van Benoît Giaux voor het eerst kennis gemaakt met de muziek van Solar. Tijdens een werksessie stelden componist Howard Moody en regisseur Benoît De Leersnyder de opera aan onze jonge zangers voor, die vervolgens aan de slag gingen met vier koorpassages.

Solar wordt na onder meer A Brussels Requiem en Push de vierde samenwerking tussen Howard Moody en Benoît De Leersnyder, die elkaar de dag voordien al hadden ontmoet om samen het libretto en enkele muzikale momenten van de opera door te nemen. Voor de twee mannen is het van essentieel belang dat ze lang van tevoren met het artistieke team en de uitvoerders kunnen samenwerken. Het stelt hen in staat om de kinderen en jongeren al vroeg in het proces te kunnen voorbereiden, maar ook om tijdens dit soort ontmoetingen inspiratie op te doen voor hun werk aan de partituur en de regie. "Ik zie de repetities echt als een creatieproces. Ik krijg de stemmen te horen die mijn muziek zullen zingen en kan mijn teksten daarop afstemmen," zegt Howard Moody. "Tijdens deze eerste ontmoeting hoop ik met behulp van een choreograaf de jonge zangers, die soms nog wat star kunnen zijn in hun toch al vrij professionele zangpraktijk, fysiek te bevrijden", voegt Benoît De Leersnyder eraan toe. Het enthousiasme voor het project is voelbaar en zal in de komende maanden ongetwijfeld nog toenemen...

Howard Moody - Dagboek van de componist
 

Mijn werk is op dit moment helemaal gericht op de eerste workshop / repetitie van Solar, waar ik erg naar uitkijk. Op 29 juni gaat het kinderkoor ('The Sun') en het jongerenkoor ('The Apprentices') voor het eerst aan de slag met een deel van de muziek. Nadat ik begin mei Anna's libretto had ontvangen, heb ik me daarom meteen aan de koormuziek voor de eerste twee scènes gezet. Zo hebben we meteen voldoende materiaal voor deze eerste samenkomst met de cast (zonder de vier hoofdsolisten). Het is een kostbare gelegenheid om samen met de koorzangers bepaalde zaken uit te testen en om live hun stemmen te horen vooraleer ik de compositie van de hele opera voltooi.

De deadline van een nieuwe partituur zorgt bij elke componist voor grote druk. Er gaat ook best veel tijd over het schrijven van een opera: je moet je het verhaal en de personages helemaal eigen maken, er de muziek in je hoofd bij verbeelden en dat dan nog eens proberen neer te schrijven. Bij de repetities van een opera wordt er een partituur voor piano solo met stemmen van je verwacht, waarbij de piano ook iets van de energie en de kleur van de uiteindelijke orkestklank kan meegeven. Eenmaal in de repetitieruimte is er weinig tijd te verspillen aan het corrigeren van details en het beantwoorden van vragen. Elke partituur moet daarom nauwkeurig, duidelijk en zingbaar zijn. Jonge koorzangers leren meestal op het gehoor en instinctief, zodat het voor hen moeilijk is om dezelfde muziek op een later tijdstip nog eens, in licht gewijzigde vorm in te studeren. Kleine aanpassingen kunnen nodig zijn, maar ik moet kunnen geloven dat wat ik geschreven heb zal werken. 29 juni is een kans om iedereen te ontmoeten voordat ik me weer terugtrek in een solitair componistenleven. In oktober moet ik de definitieve partituur van Solar inleveren, een project dat ons via een mythe, personages en muziek de kans biedt om een uiterst urgente en belangrijke thematiek aan te kaarten.

Solar baseert zich op de mythe van Icarus, naast zoveel meer óók een verhaal over een gespannen vader-zoonrelatie. Treffend genoeg is deze nieuwe creatie het resultaat van de samenwerking tussen een vader-componist en zijn dochter-librettist: Howard en Anna Moody. Het is niet hun eerste operaproject samen: in 2019 presenteerden ze al Agreed op het Glyndenbourne Festival, een stuk over liefde, verlies en verdeelde (ei)landen. Dit seizoen kwam daar Lunar Lake bij, een kinderopera voor de Opéra National du Rhin. Daarin wordt de maneschijn niet langer weerkaatst in het water van het Dromenmeer, waardoor de Dromers plots hun slaap en hun dromen moeten laten...

Solar (Icarus burning) is geïnspireerd op Pieter Bruegels schilderij Landschap met de val van Icarus, en op de interpretatie die de Britse dichter W.H. Auden eraan gaf, na zijn bezoek aan de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in 1938:

‘In Brueghel’s Icarus for instance: how everything turns away
Quite leisurely from the disaster’ 

‘In Bruegels Icarus bijvoorbeeld: hoe alles zich toch vrij kalm
Afwendt van het onheil’ 

In maart 2023 treedt componist Howard Moody in de voetsporen van Auden en bekijkt Bruegels schilderij met nieuwe ogen. Transponeer je het doek naar een operatoneel van vandaag dan moeten Daedalus en zijn team van wetenschappers en vernieuwers hun werk richten op duurzame innovatie. Van Icarus wordt verwacht dat hij zich volledig bewust is van de wereld, maar toch de moed heeft om de grenzen ervan te testen. Het publiek moet de potentiële ramp onder ogen zien in plaats van zich af te wenden, het moet zich vragen stellen over haar eigen aandeel in de actie. Het aloude spreekwoord "en de boer, hij ploegde voort" gaat niet langer op.

In het seizoen 2022-23 doet de Munt zijn reputatie als house of creations twee keer eer aan. Naast On purge bébé stelde Algemeen en artistiek directeur Peter de Caluwe tijdens de seizoenspresentatie vandaag ook Solar voor, een nieuwe environmental opera door componist Howard Moody, gebaseerd op Breugels schilderij Landschap met de val van Icarus. Volg het ontstaan ervan op deze pagina.